Manteuffel (Manteuffel-Szoege) Leon Edward, pseud. Krab (1904–1973), profesor chirurgii, twórca szkoły chirurgii serca i klatki piersiowej. Ur. 5 V w Rzeżycy (Łotwa). Był synem Leona Jana (zob.) i Anieli Tekli z Zielińskich, bratem Edwarda (zob.) i Tadeusza (zob.). Świadectwo dojrzałości uzyskał w Gimnazjum W. Górskiego w Warszawie 18 VI 1922. Medycynę studiował na Wydziale Lekarskim Uniw. Warsz. (1922–8), uzyskując 27 XI 1928 dyplom doktora wszech nauk lekarskich. W czasie studiów pracował w Zakładzie Anatomii Prawidłowej Uniw. Warsz. E. Lotha jako młodszy, zwykły i starszy asystent (1 X 1925 – 31 VII 1929). Za wykonaną pracę Antropomorfologia wątroby („Arch. Nauk Antropologicznych” 1933) otrzymał w r. 1929 nagrodę Wydziału Lekarskiego Uniw. Warsz. Odbył roczną służbę wojskową (1929/30) kończąc szkołę podchorążych sanitarnych rezerwy jako plutonowy podchorąży rezerwy. Pracował w Zakładzie Anatomii Patologicznej Uniw. Warsz. L. Paszkiewicza jako wolontariusz (1930) i starszy asystent (1931–2), gdzie zajmował się specjalnie morfologią i kliniką nowotworów, blisko współpracując z J. Laskowskim, następnie w I Klinice Chirurgicznej A. Leśniowskiego, potem Z. Radlińskiego jako starszy asystent (1933–6), później asystent ryczałtowy (1936–9). Pod kierunkiem Radlińskiego specjalizował się w chirurgii jamy brzusznej. Zajmował się głównie rakiem i prowadził pracownię anatomopatologiczną, opracował m. in. rozprawę Stan układu nerwowego wegetatywnego w zapaleniu wyrostka robaczkowego („Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1937), nagrodzoną na konkursie jubileuszonym przez Tow. Chirurgiczne Warszawskie. W r. 1938/9 jako stypendysta Tow. Lekarskiego Warszawskiego odbył 10-miesięczne studia w Institut du Cancer i Institut du Radium w Paryżu, w klinice chirurgicznej L. Bérarda w Lyonie i R. Leriche’a w Strasburgu oraz w pracowni biologicznej E. Pfeiffera pod Bazyleą.
Do kraju wrócił M. 7 VIII 1939. We wrześniu t. r., za zgodą Radlińskiego, zgłosił się do sanitariatu dowództwa obrony Warszawy, którego szefem był E. Loth, i został skierowany do Szpitala Wolskiego na oddział chirurgiczny J. Piaseckiego. W okresie okupacji był starszym asystentem i lekarzem miejscowym (1939–44). U Piaseckiego stykał się z torakochirurgią, głównie przy leczeniu gruźlicy płuc, zajmował się chirurgią ogólną i onkologią, uczęszczał systematycznie do Instytutu Radowego (1941–4) jako konsultant chirurg, wygłaszał referaty na posiedzeniach szpitalnych, uczestniczył w tajnym nauczaniu studentów, pracował naukowo, m. in. nad Dynamiką procesu nowotworowego, którą ogłosił w „Polskim Tygodniku Lekarskim” (1946). Jako kapitan Armii Krajowej (pseud. Krab) udzielał pomocy rannym konspiratorom, ułatwił ucieczkę S. Miedzy Tomaszewskiemu, uczestniczył w akcji «Płochocin». W czasie powstania pracował w Szpitalu Wolskim. Ocalał od egzekucji 6 VI dzięki odkomenderowaniu przez Niemców do Szpitala Zakaźnego Św. Stanisława. Dn. 25 X 1944 ewakuował się ze Szpitalem Wolskim do filii w Olszance pod Radziwiłłowem. Do tego okresu odnosi się artykuł M-a pt. Szpital Wolski w czasie powstania („Za i Przeciw” 1969 nr 29, 31, 32, 33).
Do Warszawy powrócił 1 III 1945 i wznowił pracę w Szpitalu Wolskim; dn. 1 IV t. r. został ordynatorem jego oddziału chirurgicznego, później zamienionego na Klinikę Chirurgiczną Instytutu Gruźlicy, gdzie pracował do śmierci. Dn. 17 VII 1947 habilitował się z chirurgii na Wydz. Lekarskim Uniw. Warsz. na podstawie pracy Stan układu nerwowego wegetatywnego w zapaleniu wyrostka robaczkowego (1937). M. był konsultantem Instytutu Onkologii (1948–52) i Sanatorium Rudka koło Mrozów, przewodniczącym konsultantów chirurgicznych i specjalistą krajowym w zakresie chirurgii klatki piersiowej (od r. 1950). W r. 1953 został dodatkowo kierownikiem oddziału chirurgii ogólnej, torakochirurgii i anestezjologii Instytutu Doskonalenia i Specjalizacji Kadr Lekarskich. Profesorem nadzwycz. został 30 VI 1954, profesorem zwycz. 13 VII 1964. W r. 1947 dokonał pomyślnie wycięcia płuca choremu na raka po raz pierwszy w Polsce. T. r. szkolił się przez 2,5 miesiąca, uzyskawszy stypendium, u C. Crafoorda w szpitalu Sabatsberg w Sztokholmie, w zakresie nowoczesnej chirurgii klatki piersiowej. W n. r. szwedzcy chirurdzy szkolili polskich lekarzy w torakochirurgii na oddziale M-a. M. był w stałym kontakcie z chirurgią światową, często wyjeżdżał za granicę, sprowadzał nowoczesną aparaturę do kraju (np. w r. 1956 ze Szwecji aparaturę diagnostyczną, m. in. rentgenowską do zdjęć kontrastowych serca i dużych naczyń, później «serce-płuca» i in.), wprowadzał do Polski nowe metody operacyjne. Po raz pierwszy w Polsce dokonał wycięcia przełyku (1948), nowoczesnej pericardiectomii (1948), podwiązania przetrwałego przewodu tętniczego Botalla (1948), operacji Blalock-Taussig w tetralogii Fallota (1949), komisurotomii mitralnej (1953), walwulotomii aortalnej przy użyciu rozwieracza Bailey’a (1954), zabiegu Pottsa w tetralogii Fallota (1955), operacji Brocka w zwężeniu tętnicy płucnej (1955), zamknięcia ubytku przegrody przedsionkowej sposobem Sondergaarda (1957), operacji Crafoorda w koarktacji aorty (1957), walwulotomii płucnej na otwarto w normotermii (1958), operacji Hufnagla w niedomykalności zastawki aorty (1958), operacji z zastosowaniem krążenia pozaustrojowego (1959), plastyki przełyku przy użyciu jelita grubego i plastyki części żołądka przy użyciu jelita grubego, własną odmianą metody Bandurskiego. Operacji takich przeprowadzał setki organizując pracę zespołową chirurga, kardiologa, anestezjologa, radiologa, techników. Przeszkolił indywidualnie i na kursach wielu chirurgów i kardiologów w zakresie torako- i kardiochirurgii. Był wybitnym uczonym, organizatorem i dydaktykiem, twórcą polskiej szkoły kardio- i torakochirurgicznej.
M. napisał ponad 130 prac naukowych. Tematyka ich dotyczyła początkowo zagadnień etiologii, patogenezy, anatomii patologicznej i kliniki nowotworów, np. Rola gruczołów wydzielania wewnętrznego w chorobach raka („Wiedza Lek.” 1938). Interesował się również patologią układu nerwowego wegetatywnego („Gruźlica” 1934, „Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1937). Z zakresu chirurgii ogólnej zajmował się specjalnie patofizjologią i chirurgią wytwórczą, ogłaszając prace dotyczące wstrząsu pooperacyjnego („Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1934), istoty posocznicy (tamże 1935), mechanizmu procesu zapalnego („Pol. Tyg. Lek.” 1946), mechanizmu gojenia się jamy gruźliczej („Gruźlica” 1951), chirurgii wytwórczej zwieracza odbytu („Pol. Tyg. Lek.” 1954), górnej części żołądka przy użyciu jelita grubego (tamże 1955), ponadto ogłaszał prace z chirurgii dróg żółciowych („Postępy chirurgii”, W. 1954), przewodu pokarmowego („Pol. Tyg. Lek.” 1952), chirurgii raka sutka („Nowotwory” 1950), elektrochirurgii nowotworów szczęki górnej („Pol. Tyg. Lek.” 1951), chirurgii wola („Pol. Arch. Med. Wewn.” 1952) i jego patologii („Pol. Tyg. Lek.” 1948). Opracował rozdziały w pracach zbiorowych: Nowotwory, Zakażenia swoiste, Znieczulanie (w: „Zarys chirurgii”, W. 1952 I), Zagadnienia regeneracji w chirurgii (w: „Zagadnienia regeneracji”, W. 1954), Antybiotyki w chirurgii (w: „Antybiotyki w lecznictwie”, W. 1956). Z torakochirurgii ogłosił 15 prac; dotyczyły one torakoplastyki („Pol. Tyg. Lek.” 1947), pneumonektomii („Gruźlica” 1952, 1956), chirurgii przełyku („Pol. Tyg. Lek.” 1952, „Postępy chirurgii” W. 1957 IV), oskrzeli („Gruźlica” 1952), raka płuc („Pol. Tyg. Lek.” 1949), patofizjologii urazów klatki piersiowej (tamże 1953, „Pamiętnik Dni Chirurgicznych w Szczecinie”, W. 1954) oraz Nowotwory płuc i opłucnej (w: „Zarys onkologii”, W. 1955). Kardiochirurgii dotyczyły 23 prace omawiające stosowane przez M-a metody operacyjne; do ważniejszych należą: Postępy w chirurgii serca i dużych naczyń (w: „Postępy kardiologii” W. 1953 II), Chirurgia wad wrodzonych i nabytych serca („Kardiologia Pol.” 1955) oraz prace dotyczące chirurgii zaciskającego zapalenia osierdzia („Pol. Tyg. Lek.” 1954, „Kardiologia Pol.” 1954, 1958), chirurgii lewego ujścia żylnego („Wybrane zagadnienia z chirurgii klatki piersiowej”, W. 1961) i in.
Od r. 1956 pracował M. nad fizjologią krążenia i te badania najwyżej cenił. Ogłosił 34 prace z zakresu czynności mechanicznej serca, hemodynamiki normo- i hypotermii, hemodynamiki w krążeniu pozaustrojowym, mechanizmu zatrzymywania i uruchamiania krążenia krwi, lepkości krwi, morfologii prądu krwi. W pracy O ruchu krwi (W. 1968), będącej syntezą poprzednich badań, starał się wykazać, że krew posiada własną energię motoryczną i że jej ruch jest niezależny od pracy serca, które pełni funkcje nie pompy, a jedynie «taranu wodnego» wspierającego krwiobieg. Interesował się zagadnieniem metodologii poznania klinicznego, czemu dał wyraz w Dynamice procesu nowotworowego i w rozprawie Myśl kliniczna i myślenie kliniczne („Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1964). Jego prace były tłumaczone na liczne jęz. obce. Ogłaszał również prace biograficzne, popularyzatorskie poświęcone etyce lekarskiej, sprawozdania. Był członkiem redakcji „Polskiego Przeglądu Chirurgicznego”, redaktorem publikacji: „Postępy chirurgii” (W. 1954 I, W. 1957 IV) i „Wybrane zagadnienia z chirurgii klatki piersiowej” (W. 1961; wydane w Moskwie w r. 1963 w języku rosyjskim), współautorem filmu w języku polskim i angielskim, „Źródła energetyczne krążenia krwi” (cz. I 1960, cz. II 1962). Był członkiem Polskiego Tow. Badań Naukowych nad Gruźlicą, Polskiego Tow. Historii Medycyny, Międzynarodowego Tow. Chirurgów (1957), Międzynarodowego Tow. Sercowo-Naczyniowego (1957), członkiem honorowym Tow. Chirurgów Polskich i przewodniczącym jego Sekcji Torakochirurgicznej (1951–7), Polskiego Tow. Kardiologicznego, członkiem jego Zarządu (1964) i przewodniczącym jego Sekcji Kardiochirurgicznej (1966), Polskiego Tow. Lekarskiego, Polskiego Tow. Ftyzjopneumonologicznego, Wszechzwiązkowego Tow. Chirurgów Radzieckich (1955), Czesko-Słowackiego Tow. Lekarskiego im. Purkynego (1962), członkiem korespondentem Académie de Chirurgie (Paris), doktorem honoris causa UJ (1964). Był odznaczony w r. 1951 nagrodą naukową Min. Zdrowia i w r. 1954 Nagrodą Państwową II stopnia oraz najwyższymi odznaczeniami państwowymi, m. in. Orderem Sztandaru Pracy I kl. Przyrodnik, humanista o dużej kulturze, artysta (rzeźbiarz-amator), popierający współpracowników, traktujący indywidualnie każdego chorego, organizator i dydaktyk, miał wielki autorytet. Zmarł 26 III 1973 w Warszawie na zawał krezki, pochowany 30 III na Powązkach.
Pozostawił żonę Barbarę z Kampionich, docenta, dra med. ftyzjatrę, i córkę Barbarę Marię Manteuffel-Devaris (ur. 1932), architekta, zamieszkałą w Anglii.
Fot. w: „Za i Przeciw” 1969 nr 29; – W. Enc. Powsz., (PWN); Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1936, 1938; Woźniewski Z., Polski almanach medyczny na rok 1956, W. 1957; – Budrewicz O., Sagi warszawskie, W. 1972 (fot.); Ostrowska T., Profesor dr med. L. Manteuffel-Szoege (5 V 1904 – 26 III 1973), „Arch. Hist. Med.” T. 37: 1974 nr 2 (fot.); Sitkowski W., Profesor dr L. Manteuffel-Szoege, „Kardiologia Pol.” T. 16: 1973 nr 5 s. 363–5; Smarzyński S., Niekoronowany król chirurgii polskiej, „Za i Przeciw” 1973 nr 18 (fot.); tenże, Pocisk i serce, tamże 1969 nr 24 s. 11 (fot.); Szenkowa I., Profesor L. M., „Służba Zdrowia” 1973 nr 24 (fot.); Woźniewski Z., Szpital Wolski w Warszawie w latach okupacji (1939–1944), W. 1960 s. 3, 7,11, 12, 15, 16, 17, 20; Żera E., Prof. dr med. L. Manteuffel-Szoege, „Kardiologia Pol.” T. 16: 1973 nr 5 s. 361–2 (fot.); – Spis fachowych pracowników służby zdrowia, W. 1961; – „Gaz. Krak.” 1973 nr 73; „Gaz. Robotn.” 1973 nr 74; „Kultura” 1973 nr 14; „Polityka” 1973 nr 14; „Polska” 1961 nr 3 (fot.); „Służba Zdrowia” 1955 nr 39 (fot.), 1962 nr 44, 1964 nr 19, 1972 nr 21, 1973 nr 13; „Trybuna Ludu” 1973 nr 85, 86; „Życie Warsz.” 1973 nr 73, 74, 75, 76, 78, 79, 81; – Arch. Akad. Med. w W.: Akta studenckie nr albumu 12781; Arch. Gł. B. Lek.: Akta Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej T. 229 fot. i podanie, życiorys i spis prac D I 607 s. 110–113; Instytut Gruźlicy: Akta personalne M-a; – Informacje współpracowników M-a: Waleriana Szagińskiego, Tadeusza Koszarowskiego i Marii Waśniewskiej.
Teresa Ostrowska